Dấu hiệu nhận biết trẻ tự kỷ​ và liệu pháp điều trị

Dấu hiệu nhận biết trẻ tự kỷ​ và liệu pháp điều trị

Tự kỷ là một rối loạn phát triển thần kinh ảnh hưởng đến giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi. Trẻ tự kỷ thường có dấu hiệu chậm nói, ít giao tiếp bằng mắt, không phản ứng khi được gọi tên và gặp khó khăn trong việc bày tỏ cảm xúc.

Tạo bởi: Lịch Vạn Niên

Cập nhật: 2025-04-02 16:36:57

Lượt xem: 7 (View)

• Ðánh giá:  1 2 3 4 5(5 sao 1 đánh giá)

Tự kỷ là gì?

Tự kỷ, hay rối loạn phổ tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD), là một rối loạn phát triển thần kinh ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi của người mắc. Đây là một rối loạn kéo dài suốt đời, thường xuất hiện từ những năm đầu đời và có mức độ ảnh hưởng khác nhau ở mỗi người.

Tự kỷ, hay rối loạn phổ tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD)

Nguyên nhân của tự kỷ

Mặc dù chưa xác định được nguyên nhân chính xác, nhưng các nghiên cứu cho thấy tự kỷ có thể do sự kết hợp giữa yếu tố di truyền và môi trường. Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ mắc tự kỷ bao gồm:

• Yếu tố di truyền: Trẻ có người thân mắc tự kỷ có nguy cơ cao hơn. Một số đột biến gen liên quan đến sự phát triển của não bộ có thể góp phần gây ra tình trạng này.

• Ảnh hưởng trước sinh và khi sinh: Một số yếu tố như nhiễm trùng thai kỳ, biến chứng trong quá trình sinh nở, hoặc mẹ tiếp xúc với chất độc hại trong thai kỳ có thể ảnh hưởng đến sự phát triển thần kinh của thai nhi.

• Mất cân bằng hóa học trong não: Sự rối loạn trong quá trình truyền tín hiệu giữa các tế bào thần kinh, hoặc sự bất thường trong cấu trúc và chức năng của một số vùng não có thể góp phần gây ra tự kỷ.

Nguyên nhân của tự kỷ

Dấu hiệu nhận biết sớm trẻ tự kỷ

Dấu hiệu về giao tiếp và ngôn ngữ

Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp. Một số trẻ có thể nói rất ít, chậm nói hoặc hoàn toàn không nói. Một số dấu hiệu đáng chú ý bao gồm:

• Trẻ chậm nói hơn so với các bạn cùng lứa tuổi. Đến 16 tháng vẫn chưa biết nói từ đơn, hoặc đến 24 tháng chưa thể nói cụm từ có nghĩa.

• Khi được gọi tên, trẻ không quay lại hoặc không phản ứng, dù khả năng nghe vẫn bình thường. Điều này có thể khiến cha mẹ nhầm tưởng rằng trẻ bị khiếm thính.

• Trẻ có xu hướng lặp lại từ hoặc cụm từ mà người khác nói (hiện tượng nhại lời - echolalia) nhưng không thực sự hiểu ý nghĩa của những từ đó.

• Không biết sử dụng các cử chỉ giao tiếp như chỉ tay, vẫy tay chào, gật đầu hoặc lắc đầu.

• Khó khăn trong việc diễn đạt mong muốn, cảm xúc, thường không biết cách sử dụng ngôn ngữ để thể hiện nhu cầu mà thay vào đó có thể kéo tay người lớn hoặc khóc để đòi thứ mình muốn.

Dấu hiệu về tương tác xã hội

Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc tương tác với người khác và thể hiện cảm xúc. Những dấu hiệu thường thấy gồm:

• Ít quan tâm đến mọi người xung quanh, không thích chơi cùng trẻ khác, thích chơi một mình.

• Hạn chế hoặc không duy trì giao tiếp bằng mắt. Khi nói chuyện, trẻ có thể không nhìn vào người đối diện hoặc tránh né ánh mắt.

• Không biểu lộ cảm xúc phù hợp trong các tình huống xã hội, ví dụ như không cười khi vui, không thể hiện sự an ủi khi người khác buồn.

• Không có hứng thú với các trò chơi giả vờ, chẳng hạn như không chơi đồ hàng, không giả vờ bế búp bê hay làm bác sĩ khám bệnh cho gấu bông.

• Không có phản ứng khi người khác bày tỏ tình cảm, chẳng hạn như không đáp lại khi được ôm hôn hoặc vuốt ve.

Dấu hiệu về hành vi và sở thích

Trẻ tự kỷ thường có những hành vi lặp đi lặp lại và có sở thích đặc biệt về một số hoạt động hoặc đồ vật. Các dấu hiệu có thể bao gồm:

• Thực hiện các hành động lặp đi lặp lại như vỗ tay, lắc lư người, xoay tròn, đập đầu vào tường, hoặc chạy vòng quanh.

• Có thói quen sắp xếp đồ vật theo một trật tự nhất định, chẳng hạn như xếp ô tô thành hàng ngay ngắn và rất khó chịu nếu thứ tự bị thay đổi.

• Rất nhạy cảm với sự thay đổi, không thích thay đổi lịch trình hoặc môi trường xung quanh. Nếu thói quen bị phá vỡ, trẻ có thể phản ứng dữ dội bằng cách khóc lóc, la hét hoặc nổi cáu.

• Dành sự quan tâm đặc biệt đến một số đồ vật hoặc chủ đề cụ thể, ví dụ như bánh xe, bản đồ, con số, chữ cái hoặc một chương trình truyền hình nhất định, có thể xem đi xem lại mà không chán.

• Có thể bị ám ảnh với một số hoạt động, chẳng hạn như mở và đóng cửa liên tục, xoay bánh xe hoặc bật/tắt đèn nhiều lần.

Dấu hiệu nhận biết sớm trẻ tự kỷ

Dấu hiệu về giác quan

Một số trẻ tự kỷ có vấn đề về xử lý thông tin giác quan, biểu hiện qua việc phản ứng quá mạnh hoặc quá yếu với các kích thích từ môi trường. Các dấu hiệu có thể gồm:

• Nhạy cảm quá mức với âm thanh, ánh sáng hoặc cảm giác trên da. Ví dụ, trẻ có thể bịt tai khi nghe tiếng máy hút bụi hoặc khó chịu khi mặc quần áo có chất liệu nhất định.

• Ngược lại, một số trẻ lại ít phản ứng với đau đớn hoặc không nhận ra nhiệt độ, chẳng hạn như không phản ứng khi bị ngã hoặc chạm vào đồ vật nóng.

• Bị cuốn hút vào những kích thích thị giác, chẳng hạn như nhìn chằm chằm vào quạt trần quay, quan sát ánh sáng phản chiếu hoặc liên tục xoay các đồ vật.

• Thích các hoạt động tự kích thích giác quan như ngửi đồ vật, liếm bề mặt hoặc nhai những thứ không phải thức ăn.

Các dấu hiệu khác

Ngoài các vấn đề về giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi, một số trẻ tự kỷ có thể có những đặc điểm đặc biệt khác:

• Một số trẻ có khả năng ghi nhớ rất tốt, đặc biệt là về số, chữ cái hoặc bản đồ. Có trẻ có thể đọc được chữ từ rất sớm nhưng lại không hiểu ý nghĩa của câu chữ.

• Một số trẻ phát triển bình thường trong vài năm đầu đời nhưng sau đó dần mất đi các kỹ năng đã có, chẳng hạn như không còn nói chuyện hoặc không còn giao tiếp bằng mắt như trước.

• Có thể có các vấn đề về giấc ngủ, chẳng hạn như khó ngủ, ngủ không sâu giấc hoặc thức dậy nhiều lần trong đêm.

• Một số trẻ có thể gặp khó khăn trong việc ăn uống, chỉ ăn một số loại thực phẩm nhất định hoặc từ chối ăn thức ăn có kết cấu nhất định.

Lưu ý quan trọng

Các dấu hiệu trên có thể khác nhau ở mỗi trẻ và không phải tất cả trẻ tự kỷ đều có đầy đủ các dấu hiệu này. Nếu phụ huynh nghi ngờ con có dấu hiệu tự kỷ, nên đưa trẻ đến bác sĩ chuyên khoa nhi hoặc chuyên gia tâm lý để được đánh giá và can thiệp sớm. Việc phát hiện sớm và có phương pháp hỗ trợ phù hợp sẽ giúp trẻ phát triển tốt hơn trong tương lai.

Cách hỗ trợ trẻ tự kỷ hiệu quả

Việc hỗ trợ trẻ tự kỷ cần sự kiên nhẫn, nhất quán và phù hợp với đặc điểm của từng trẻ. Dưới đây là những phương pháp quan trọng giúp trẻ phát triển tốt hơn trong giao tiếp, hành vi và kỹ năng sống.

Can thiệp sớm và trị liệu chuyên sâu

Can thiệp càng sớm thì cơ hội phát triển của trẻ càng cao. Các phương pháp trị liệu hiệu quả bao gồm:

• Liệu pháp hành vi ABA (Applied Behavior Analysis) giúp trẻ học các kỹ năng giao tiếp, tự phục vụ và tương tác xã hội thông qua hệ thống thưởng – phạt. Phương pháp này giúp xây dựng hành vi tích cực, giảm các hành vi tiêu cực bằng cách chia nhỏ bài học và luyện tập liên tục.

• Liệu pháp ngôn ngữ và giao tiếp hỗ trợ trẻ chậm nói hoặc không nói bằng cách giúp trẻ học cách giao tiếp bằng lời nói hoặc ngôn ngữ thay thế như tranh ảnh (PECS) hoặc ký hiệu. Khuyến khích trẻ sử dụng từ ngữ đơn giản để thể hiện mong muốn, kết hợp với cử chỉ để tăng cường khả năng giao tiếp.

• Liệu pháp vận động và giác quan giúp trẻ phát triển kỹ năng vận động, cải thiện sự cân bằng và điều chỉnh cảm giác khi trẻ có vấn đề về giác quan (quá nhạy cảm hoặc phản ứng kém với kích thích bên ngoài). Các bài tập như nhào đất nặn, chơi với cát, đi trên bề mặt khác nhau giúp trẻ làm quen với nhiều cảm giác khác nhau.

• Liệu pháp tâm lý và xã hội hỗ trợ trẻ trong việc hiểu cảm xúc, cải thiện khả năng tương tác với người khác. Sử dụng trò chơi giả vờ và các bài tập nhập vai để dạy trẻ cách phản ứng trong các tình huống xã hội.

Cách hỗ trợ trẻ tự kỷ hiệu quả

Hướng dẫn kỹ năng giao tiếp và tương tác xã hội

• Dạy trẻ cách giao tiếp bằng nhiều phương pháp khác nhau, chẳng hạn như sử dụng tranh ảnh, thẻ từ vựng hoặc bảng ký hiệu để giúp trẻ bày tỏ mong muốn. Hướng dẫn trẻ nhìn vào mặt người đối diện khi giao tiếp, dù chỉ trong thời gian ngắn.
• Khuyến khích trẻ chơi chung với bạn bè bằng các trò chơi đơn giản như chuyền bóng, ghép hình để học cách chia sẻ và hợp tác. Khen ngợi khi trẻ tương tác tích cực với người khác.
• Tạo cơ hội thực hành kỹ năng xã hội bằng cách đưa trẻ đến những môi trường có kiểm soát như lớp học kỹ năng, câu lạc bộ trẻ em để luyện tập tương tác xã hội. Hướng dẫn trẻ cách chào hỏi, nói lời cảm ơn, xin lỗi thông qua các tình huống thực tế.

Thiết lập môi trường hỗ trợ tại nhà

• Tạo lịch trình sinh hoạt rõ ràng vì trẻ tự kỷ thường thích sự ổn định. Cần thiết lập một lịch trình hàng ngày cụ thể, sử dụng hình ảnh hoặc biểu đồ để giúp trẻ hiểu các hoạt động trong ngày (ăn, ngủ, học, chơi).
• Giảm thiểu các tác nhân gây kích thích quá mức bằng cách tạo không gian yên tĩnh, giảm tiếng ồn và ánh sáng mạnh nếu trẻ quá nhạy cảm với âm thanh, ánh sáng. Nếu trẻ thích cảm giác vận động mạnh, có thể cung cấp bóng hơi, gối ôm để trẻ ôm, leo trèo hoặc nhảy trên bề mặt an toàn.
• Dạy trẻ tự lập từ sớm bằng cách hướng dẫn trẻ tự thực hiện các hoạt động cá nhân như ăn uống, mặc quần áo, đánh răng bằng cách làm mẫu và khuyến khích trẻ bắt chước. Khen ngợi khi trẻ hoàn thành nhiệm vụ để tạo động lực.

Hỗ trợ điều chỉnh hành vi

• Giúp trẻ kiểm soát cảm xúc và cơn giận dữ bằng cách không la mắng khi trẻ cáu giận hoặc la hét, thay vào đó giúp trẻ nhận diện cảm xúc bằng tranh ảnh hoặc câu nói đơn giản như: “Con đang giận đúng không?” Sử dụng phương pháp “góc bình tĩnh” để trẻ có không gian yên tĩnh giúp giảm căng thẳng.
• Thay thế hành vi tiêu cực bằng hành vi tích cực. Nếu trẻ có hành vi lặp đi lặp lại (vỗ tay, xoay người), có thể hướng trẻ làm một hoạt động tương tự nhưng có kiểm soát, như vỗ tay theo nhịp hoặc chơi nhạc cụ. Khen thưởng ngay khi trẻ có hành vi tích cực để củng cố thói quen tốt.

Hỗ trợ giáo dục cho trẻ

• Lựa chọn môi trường học tập phù hợp tùy vào mức độ tự kỷ, trẻ có thể học tại trường bình thường, lớp học chuyên biệt hoặc kết hợp cả hai. Hợp tác với giáo viên để xây dựng kế hoạch giáo dục cá nhân hóa (IEP) phù hợp với nhu cầu của trẻ.
• Dạy trẻ thông qua hình ảnh và trải nghiệm thực tế, vì trẻ tự kỷ thường tiếp thu tốt hơn qua hình ảnh, tranh minh họa hoặc video. Dùng đồ chơi giáo dục, truyện tranh có hình ảnh sinh động để giúp trẻ hiểu khái niệm mới.

Chăm sóc sức khỏe và dinh dưỡng

• Xây dựng chế độ ăn uống lành mạnh vì một số trẻ tự kỷ có vấn đề về tiêu hóa hoặc nhạy cảm với một số loại thực phẩm. Cần theo dõi và điều chỉnh chế độ ăn nếu cần thiết. Hạn chế đồ ăn có nhiều đường, chất phụ gia có thể gây tăng động hoặc kích thích quá mức.
• Đảm bảo giấc ngủ đủ và chất lượng bằng cách thiết lập thói quen ngủ cố định, giảm ánh sáng và tiếng ồn trước khi đi ngủ. Nếu trẻ khó ngủ, có thể sử dụng các biện pháp như massage, nghe nhạc nhẹ để giúp trẻ thư giãn.

Hỗ trợ từ gia đình và cộng đồng

• Cha mẹ cần trang bị kiến thức về tự kỷ bằng cách tham gia các lớp học hoặc hội thảo về tự kỷ để hiểu cách chăm sóc và hỗ trợ trẻ tốt nhất. Kết nối với các nhóm hỗ trợ cha mẹ có con tự kỷ để chia sẻ kinh nghiệm và nhận được sự động viên.
• Tạo môi trường xã hội tích cực bằng cách khuyến khích các thành viên trong gia đình tương tác với trẻ theo cách nhẹ nhàng, kiên nhẫn. Giúp trẻ tham gia vào các hoạt động cộng đồng phù hợp để tăng cơ hội học hỏi và hòa nhập.

Kết luận

Việc hỗ trợ trẻ tự kỷ không phải là một hành trình ngắn hạn mà cần sự kiên trì và tình yêu thương. Can thiệp sớm, áp dụng phương pháp phù hợp, cùng với môi trường giáo dục và gia đình tích cực sẽ giúp trẻ phát triển tốt hơn, cải thiện kỹ năng giao tiếp, tương tác xã hội và có cuộc sống độc lập hơn.